(شناسه) زرتشتی
هویت ملی ریشه در فرهنگ و فرهنگ ریشه در تاریخ دارد. فرهنگ هر ملتی رویهمی است از اندیشه، گفتار و کردار آن ملت که از دیرگاه و در درازای هزاره‌های تاریخ به گونه نوشتاری یا گفتاری به ما رسیده است.
فرهنگ ایران از دو بخش بنیادین و گوناگون ساخته شده است
۱ـ-فرهنگ ایران زرتشتی با پیشینه‌ای (تاریخی) دستکم ۴۰۰۰ ساله دربردارنده سلسله های باستانی پیشدادیان و کیانیان و تاریخی ماد، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان.
۲ـ فرهنگ ایران اسلامی با پیشینه‌ای نزدیک به ۱۵۰۰ سال دربردارنده‌ی ۸۹ سلسله که بیشتر آنها ایرانی نیستند.
فرهنگ ایران زرتشتی را می توان از دو بخش دانست:
۱ـ بخش دینی: آیین اشو زرتشت که با فرنام دین بهی نیز خوانده می شود.
۲ـ بخش تاریخی: آداب و رسوم زرتشتیان.
آیین زرتشت سازنده ی بخش دینی و اخلاقی فرهنگ ایران زرتشتی می باشد که بخش های بزرگی از آن بر پایه گاتاهای اشوزرتشت بنا شده است. گات‌ها یا مانتراها سروده های مینوی، اخلاقی و فلسفی می باشند که گویای بینش و دانش ژرف ایشان بوده و همانا آموزه ها و پیام او برای پیروانش می باشد.
گاتاها و فرهنگ مزدایی نشان دهنده ی راه و روش به زیستی مردمان و به سازی گیتی بر پایه سه بنیاد خلل ناپذیر و جاودانه‌ی اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک می باشند.
آداب و رسوم زرتشتیان
بخش تاریخی و فرهنگ ایران زرتشتی را تشکیل می‌دهد، و در جُنگی با فرنام اوستا برجای مانده است، دربر گیرنده ی جستارهای گیتاشناسی، تاریخی، پزشکی، ستاره شناسی، به زیستی، بهداشت، بربست ها (قوانین)، نگاه بانی از زیست بوم و آخشیج ها و همچنین ساستاری (سیاست)، سازمان دهی زندگی و شهریگری می باشد. دفترهایی که در این زمینه ها به جای مانده اند از سوی نویسندگان گوناگون و دوره های تاریخی گوناگون بوده و دانشنامه ای ارزشمند از فرهنگ ایران زمین می باشند. پس می بینیم که اوستا تنها بخش دینی ندارد بلکه نمایانگر تاریخ و فرهنگ مردمی کهن با ریشه ای ژرف می باشد.
برخی از این دفترها مانند اردای ویراف نامه، دینکرد، بن دهشن، وندیداد ... نشان یافته از و آفریده شده درشرایط گوناگون کدیوری (اقتصادی)، هازمانی و چه بسا سیاسی سخت زمانهای خود برای زرتشتیان بوده اند. زمان پیدایش این آثار چه بسا پیش از زمان زرتشت و بسیاری هم پس از آن بوده است.
ایران باستان و آیین زرتشت
آیین زرتشتی برخاسته از ایران باستان است. بنابراین فرهنگ نیاکان ایرانیان خاستگاه فرهنگ و آیین زرتشتی می‌باشد. از آنجا که این فرهنگ خردگرا با پیشرفت دانش در جهان امروزی هماهنگی دارد از سده‌های پیشین همواره مورد توجه بوده است و چون با آزاد اندیشی، آزادگی و شایسته سالاری سازگار است، به ویژه از دهه گذشته بیشتر مورد توجه بسیاری از دانشمندان روشن بین، دولت سالاران و سازمان‌های پیشرفته‌ی جهان قرار گرفته است. امید می‌رود چنین فرهنگی پاسخگوی نیازمندی‌های روز افزون مردمان خردمند و دل آگاه در جهان امروزی باشد.
بنیادهای آیین زرتشت
آیین زرتشتی پیش از آنکه فلسفه‌ی دینی به مفهوم امروزین آن باشد، نمایانگر راه و روش‌های به زیستی است که بر پایه‌های اخلاق و معنویت بنیاد گذاشته شده و بازتابنده جهانبینی فرزانه‌ی فرهیخته‌ای از سرزمین ایران به نام اَشو زرتشت از دودمان اِسپنتمان و از نژاد آریایی است. آموزش‌های این پیام‌آور مهر و راستی
برای خرسندی و پیشرفت همه‌ی مردم جهان بوده و از آنِ گروه و ملیت ویژه‌ای نیست.
گات‌ها و اوستا
گات‌ها نام سرودهای خردگرا و اندیشه برانگیز اَشو زرتشت و بنیاد دین بهی (زرتشتی) است. دیگر نامه‌های دینی زرتشتیان رویهمرفته فرهنگستانی از دانش و باورهای دینی ایرانیان باستان می‌سازند که اوستا نامیده می‌شود.
بهدین
واژه‌ی بهدین به معنی کسی که بینش درونی (وجدان) نیک دارد، نامی است که در اوستا پیرو اشو زرتشت را با آن خوانده‌اند. از این رو شایسته است که پیروان این آیین (بهدینان) در بهسازی جهان و بهزیستی مردمان بکوشند. دین بهی، دین اختیار است نه دین جبر و زور. در این آیین هرکس با خرد و آزاد اندیشی می‌تواند راه زندگی و یا دین خود را برگزیند.
« خرد راهنمای آدمی در انتخاب راه نیک و بد است. » (گات‌ها – هات ۳۱ بند ۱۲)
آموزش‌هاي اشوزرتشت
آموزش‌هاي اشوزرتشت بر پايه‌هاي اخلاق و انسانيت و بر سه اصل انديشه نيك، گفتار نيك و كردار نيك بنياد نهاده شده است. در گات‌ها آمده است:
« راه در جهان يكيست و آن راستي است. پيروي از راستي و درستي بهترين راه زندگاني است.» (گات‌ها- هات ۴۳ بند ۹)
اهورامزدا
اهورامزدا ریشه، سرآغاز و نیروی زندگی و هستی و خرد باشنده در هر چیز و همه چیز، نماد رسایی یا تکامل، سرچشمه همه نیکی ها، بهترین و والاترین نیکی و در یک کلام ”خدا” می باشد. اهورامزدا خود را در گیتی و زندگانی مردمان از راه فروزه هایش نمایان می سازد، همانانی که ”امشاسپندان” نام دارند در چیم
”همواره افزایندگان” و آنان را بنیادهای زندگانی نیز می نامند و همچنین ”ایزدان” که در چیم ”ستودگان” هستند.
امشاسپندان در رده ها و رویه های گوناگون هستی مفهوم های گوناگون به خود می گیرند. آنچه اینجا می آید، هسته مرکزی آنهاست :
اشا/آرتا ـ وهومن ـ خشترا
اشا، همانا آمیغ یا حقیقت است، در مفهوم چگونگی راستین هستی و همچنین راستی یا واقعیت. به آن ”هنجار یا سامان هستی” نیز گویند.
وهومن، اندیشه نیک است. آن راه دریافتن اشا را می نمایاند.
خشترا، نیرویی سازنده است که می کوشد برای نمایان گرداندن و به هستی کشاندن اشا.
مرتو (انسان) می تواند با هماهنگی و هم سنگی و هم بازی همگی نیروهای نیروهای درونی خویش به آن حالتی از خرد دست یابد که ۳ پیامد زیر را برای خویش و گیتی بیافریند:
سپنتا آرمیتی ـ‌خرداد ـ امرداد
همانا آرامش همواره افزاینده، شادی درونی، تن و روان درستی ... و رسایی همیشگی به سوی همه شدن و شادی پایدار.
اشا يا هنجار هستي
اَشا در بينش اشو زرتشت هنجار (سامان) و به زبانی دیگر حقیقت هستي است. آن، قانونمندی است كه در سراسر آفرينش بر همه هستي‌ها فرمان مي‌راند. در زندگانی مردمی به آن راستی گویند. اشاوهیشتا یا بالاترین حقیقت / راستی، والاترین فروزه ی اهورامزداست و براستی با آن یکی و یگانه است. آن هنجاری نیک است که برپادارنده و نگاهبان هستی است.
بايد دانست كه برهم زدن سامان اشایی زيان‌هايي به بار خواهد آورد كه به زندگانی آسیب های ناخواسته وارد خواهد کرد. نمونه‌اي از آن آلوده ساختن زيستبوم است. خوشبختانه امروزه دانشمندان افزون بر اينكه به وجود قانون اشا پي برده‌اند، راه جلوگيري و چاره بسياري از رويدادهاي ناگوار را كه زيان‌‌هاي جاني و مالي در پي دارند، به مردم نشان داده‌اند. بايد دانست كه دانشمندان هركدام در
زمينه‌ي كاري خود مي‌كوشند تا بخشي از اين هنجار را بشناسند. بنابراين مي‌توان
گفت كه اشا دانش كاملي است كه بر جهان فرمانروايي مي‌كند. اگر مردم اين دانش را بيابند و با منش نيك زندگيشان را با آن هماهنگ كنند، به بهترين زندگي دست مي‌يابند.
فروهر
فروهر، سرچشمه است که در همه چیز و همه کس هستی دارد. کار آن یاری به آدمی است تا خود را بیابد و سرشت اهورایی خود را دریابد. آن را ”خود برتر” هم نامند. آن نور راهنمای درونی است که راه بالا و برکشیدن مان را در زندگی بر بنیاد اندیشه، گفتار و کردار نیک می نمایاند.
اگر بخواهیم نگاره ای را که امروزه فروهر نامیده می شود گزارش دهیم چنین می توان گفت:
انسان خردمند (سر) با مهر ورزی و نگاهداری پیمان (حلقه در دست)، سوار بر بالهای اندیشه، گفتار و کردار نیک، در جهان بی پایان (دایره بزرگ میانی) به سوی بالا و والایی در جنبش می شود. به زبانی دیگر از ”من” به ”سپنتامن” می تواند برسد.
آتش و نور
آتش، که پاکترین در میان آخشیج هاست، پاک کننده ی دیگر چیزها نیز می باشد و همچنین از خود نیرو و گرما و روشنایی می تاباند. نور یا روشنایی از فوتون ها یا ذراتی تشکیل شده است که ناب ترین فرم انرژی یا نیرو در همه هستی و کهکشان های بیکران می باشد. آتش و نور که از میان برنده ی تاریکی هستند از
سوی اشوزرتشت به نماد اهورامزدا، برترین دانش، و در جایگاه سوی نیایش برگزیده شد.
دوگانگی اخلاقی
در گات‌ها، نيكي و بدي زاييده انديشه‌ي آدمي دانسته شده، که منش پيش‌برنده و نيك (سپنتا مينو) در برابر منش كاهنده و بد (انگره مينو، اهريمن) است. بنابراين نه دو خدايي در آيين زرتشتي جايي دارد و نه اهريمن در برابر اهورامزدا، آفريدگار يگانه‌ي بي‌همتا گذاشته شده است.
آزادی اندیشه، اراده و گزینش
آزادي ارزشمند‌ترين داده‌هاي اهورايي به شمار مي‌آيد و هيچكس حق ندارد آنرا از ديگري بگيرد. در گات‌ها، هات ۳۰ بند ۲، اشوزرتشت مردم را در گزينش راه آزاد مي‌خواند و آرزو مي‌كند كه مردم به ياري اهورامزدا و با خرد خود در گزينش راه نيك كامياب گردند.
هوده های مردمی (حقوق بشر)
آيين زرتشتي مردم را از هر رنگ، نژاد، مليت و ديني كه باشند برابر دانسته و برتري هر كسي را در نيك‌تر بودن انديشه، گفتار و كردار مي‌داند. در نامه‌هاي ديني بارها خرسندي، شادماني و رستگاري مردم در سراسر جهان آرزو شده است.كورش بزرگ با پيروي از آموزش‌هاي اخلاقي و انساني اشو زرتشت نخستین منشور آزادی حقوق بشر را صادر کرد.
«خداوند مردم را آزاد آفرید.» (گات‌ها هات ۳۱ بند ۱۱)
ارزشمندی جایگاه انسان و زندگانی
در آیین زرتشتی ارجمندی جایگاه انسان تا جاییست که زنان و مردان نیک و پارسا در پیشبرد نیکی و پاکی همکار و همیار اهورامزدا دانسته شده‌اند. در دین بهی جهان جایی سپندینه (مقدس) و زندگانی ارمغانی اهورایی است. بنابراین شایسته است از جهان و زندگانی به خوبی نگهداری و پاسداری کرده، جهان را آبادتر و چراغ زندگانی را فروزانتر از پیش به آیندگان سپرد.
آرمان انسان آبادگردانیدن جهان و خرسند کردن جهانیان (هات ۲۸ بند ۱) و در اوج آن رسیدن به خدا و پیوستن به اوست (گات‌ها هات ۴۵ بند ۱۱)
«اهورا مزدا دوست مهربان و یاور همه است.» (گات‌ها هات ۴۳ بند ۱۴)
برابری زن و مرد
در آیین زرتشتی، زن و مرد برابر و دارای حقوق یکسانند. هرجا که اشوزرتشت با مردم سخن می‌گوید زن و مرد را هر دو با هم یاد می‌کند. در نامه‌های دینی نیز از زنان و مردان نیک و پارسا هر دو نام برده شده است. (گات‌ها هات ۳۰ بند۲)
شادی و شادکامی
در آیین زرتشتی خداوند جهانِ شادی بخش را آفرید و در پرتو منش پاک و مهرِ (عشق) جهان آفرینِ خود در آن آسایش و آرامش پدید آورد و شادی را برای مردم آفرید. (گات‌ها هات ۴۴ بند ۶)
داریوش بزرگ با آموختن چنین آموزش‌هایی در کتیبه خود می‌نویسد که:
”خدای بزرگ است اهورامزدا که این جهان را آفرید که شادی را برای مردم آفرید.” با چنین دانشی, او از اهورامزدا می‌خواهد که کشور را از دروغ و خشکسالی نجات دهد.
ایستادگی در برابر دروغ و بدی
در آیین زرتشتی هنگام برخورد با دروغکاران (بدکاران), سفارش شده که نخست با مهر و دوستی آنها را راهنمایی کرد. چنانچه ایشان از رفتار بد خود دست نکشیدند, بایستی به سختی در برابر آنها ایستادگی و مبارزه کرد تا نتوانند آسیب برسانند.
« برای پیشبرد راستی باید در برابر دروغکاران ایستادگی کرد.» (گات‌ها، هات ۴۳ بند ۱۳)
تازه کردن، پویایی و نوگرایی
یکی از آموزه‌های دین بهی (زرتشتی) تازه کردن, پویایی و نوگرایی بوده، به نوسازی و تازه گردانیدن جهان سفارش شده است. در این آیین واپس گرایی و ایستایی زشت بوده و نکوهیده می‌شود. در گات‌ها هات ۳۰ بند ۹ آمده است:
« ای مردم بیایید از کسانی شویم که این زندگانی را تازه می‌کنند. ای اندیشمندان، خردمندان و آورندگان خرسندی از راه راستی و درستی بیایید همگی هم رای و همراه با دانش درونی دارای یک آرمان شویم و آن نوسازی جهان است.»
تقدیر و سرنوشت
در بینش اشوزرتشت هر کسی سرنوشت خود را با اندیشه، گفتار و کردار خویش می‌سازد. اگر چه رفتار آدمی اختیاری است اما بازتاب آن جبری است که برابر با هنجار آفرینش (اشا) و قانون کنش و واکنش انجام می‌شود.
«بهترین زندگی (خوشبختی) و زندگی بد (بدبختی) را هرکسی با دست خویش برای خودش فراهم می‌آورد.» (گات‌ها – هات ۳۱ بند ۲۰)
پاک نگاهداری زیستبوم
در هات ۳۲ بند ۱۰ از گات‌ها برای نگهداشت (حفاظت) محیط زیست به عنوان یکی از بایسته‌های دینی بسیار سفارش شده است. در همه نامه‌های دینی زرتشتیان نیز پدیده‌های سودمند و زندگی بخش گرامی داشته شده, پاک نگهداشتن آنها را یکی از بایسته‌های دینی به شمار آورده‌اند.
پیام انجامین
در پایان به این نکته اشاره می‌شود که:
پیام اشوزرتشت سرشار است از مهر و امید و شادمانی و خوشبینی